Son zamanlarda özellikle Türkiye basınında baz etkisiyle enflasyonun düşmesinden bahsedilmektedir. Buna benzer açıklamalar ise en yetkili ağızlar tarafından yapılmaktadır. Şöyle ki, Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, Mayıs 2024 ayında “Enflasyonu tek haneye indirme programımız başarılı bir şekilde uygulanıyor. Yaz aylarında baz etkisiyle ve politikalarımızla enflasyon hızla düşecek” şeklinde açıklama yapmıştı. Şimşek, ayrıca "Şu anda dezenflasyon sürecinin eşiğindeyiz. Başlangıçta baz etkisi nedeniyle hızlı şekilde enflasyon inecek” iddiasında bulunmuştu.
KKTC’de de TL kullanıldığı ve Türkiye’de gerçekleşen enflasyona paralel enflasyon gerçekleştiği için bu konuda ilgi duyanlara baz etkisi konusunda bilgi vermeyi yararlı görüyorum.
Baz etkisi; karşılaştırmaya konu olan iki dönemden ilkinde ortaya çıkan aşırı bir düşüş veya yükselişin karşılaştıran dönem üzerinde yarattığı yanıltıcı etkidir. Lastik bir topu yere bırakırsanız yere değdiğinde dip yapar sonra sıçrayarak zirve yapar. Sonra daha yavaş bir düşüşle tekrar dip ardından da daha yavaş bir çıkışla tekrar zirve yapar, bu iniş çıkışlar bir süre devam eder ve sonunda top bir yerde durur.
Başka bir ifade ile baz etkisi, iki dönem arasındaki değişim hesaplanırken, değişime referans alınan dönemde normalden önemli ölçüde düşük veya yüksek bir gerçekleşme olması durumunda değişim hesaplandığı döneme yansıyan etkiyi ifade etmektedir. Anomalilerin yüksek ya da düşük olması, “yüksek baz etkisi” veya “düşük baz etkisi” adı verilen iki farklı kavramla açıklanır. Yani enflasyonun ani değişimi yukarı yönlü de olsa, aşağı yönlü de olsa bu durum baz etkisiyle ifade edilir.
Enflasyonda baz etkisi, aylık enflasyon oranlarını takip ederek görünür. Yıllık enflasyon oranlarını izlemek baz etkisi hakkında net bir fikir sağlamaz. Ancak aylık enflasyon oranlarıyla karşılaştırınca baz etkisini anlamak mümkün olur. Bir ay yüksek gelen bir enflasyon oranı, yıllık enflasyonu “yüksek baz etkisi” altına sokar. 12 ay geçtikten sonra o ayın enflasyon etkileri artık yıllık enflasyon hesaplamasına dahil edilmez. Böylece baz etkisinden çıkılır. Aynı şekilde bir ay düşük gelen enflasyon oranı da “düşük baz etkisi”ne sebep olur ve o enflasyonun etkisinden çıkmak için de 12 ay geçmesi gerekir.
Yukarıdan da anlaşılacağı gibi; baz etkisi enflasyonu düşürmek için bir ekonomik araç olarak düşünülmemelidir. Kaldı ki, matematiksel olarak enflasyonun düşüyor olması, fiyatlar genel düzeyinin düşüyor olduğu anlamına gelmemekte, halka etkisi olmamakta ve neticede enflasyon artmaya devam etmektedir. Fiyatlar yine artmakta, ancak sadece artış hızı yavaşlamaktadır. Dolayısıyla, enflasyona çözüm üretmek ve istikrarı yakalamak için öncelikle enflasyonun ne ölçüde maliyet ve talepten kaynaklandığının tespit edilmesi gerekmektedir. Böylelikle, enflasyonun kaynaklandığı unsurları ortadan kaldırmak ve/veya kontrol etmek için para ve maliye politikaları her türlü popülist ve rantçı yaklaşımdan uzak rasyonelce devreye konmalıdır.
Enflasyonun baz etkisi ile düşmesi ne anlama geliyor?
Okan Veli Şafaklı
Yorumlar